Toponim Ciganski dunavac spada u kategoriju hidronima, kojima se označava jedna od apatinskih vodenih površina. Relativno je novijeg datuma i formiran je nestankom starijeg toponima koji se koristio za isto područje sve do polovine 20. veka. Lokalitet se nalazi južno, odnosno, nizvodno, od Apatina, u neposrednoj blizini nekadašnjih ciglana i sadašnjeg Romskog naselja.
Pri nižem vodostaju Dunava odvaja se od reke i funkcioniše kao zaseban vodeni sistem sa više kanala i bara različite površine. Nakon porasta nivoa Dunava iznad 200 cm, ponovo se spaja sa rekom koja ga puni svežom vodom i podiže, tj izjednačava njegov nivo sa trenutnim vodostajem. Ulaz u Ciganski dunavac nalazi se iza prve šporne (regulaciona kamena građevina postavljena upravno na tok reke), dok se izlaz, nizvodno, spaja sa Milšvalskim dunavcem (oko njegove sredine). Nakon određene dužine vodenog toka, Dunavac se proširuje i na taj način je nastala bara velike površine, nazvana Venecija. Pored ove bare, u ovom vodenom sistemu nalazi se još nekoliko manjih bara. U ranijem periodu, za lakšu i direktniju komunikaciju, u okviru Ciganskog dunavca, služilo je nekoliko mostova sa drvenom konstrukcijom, a prema pričanju starijih meštana koji su živeli i skoro svakodnevno nalazi se lokalitet pod nazivom Otoka, na kojem stanovnici obližnjeg Romskog naselja, drže čamce, uglavnom, za potrebe ribolova.
Pre Drugog svetskog rata naziv za ovu vodenu površinu bio je Ciglanski dunavac, dobijen po brojnim ciglanama formiranim u njegovoj neposrednoj blizini, a koje u jednom periodu predstavljaju jedan od najznačajnijih segmenata ovdašnje privrede i bitan faktor ekonomskog prosperiteta Apatina. Poseban, snažan impuls, apatinska ciglarska industrija (pogotovo produkcija crepova) dobija u periodu intenzivne izgradnje Budimpešte, 70-ih godina 19. veka. Sve arhitekte angažovane, na ovom izuzetno obimnom urbanističko-arhitektonskom projektu, dobile su instrukcije od nadležnih organa, da se krovna konstrukcija na svim novoizgrađenim, državnim upravnim objektima, školskim institucijama, muzejima, privrednim objektima, kasarnama, itd.; mora isključivo pokriti apatinskim crepom. U tom priodu, na južnom delu Apatina, konstantno i punim kapacitetom, radi preko trideset ciglarskih peći.
Izuzetan kvalitet još jednog produkta ovdašnjih ciglana, apatinske cigle, poslužio je našem poznatom književniku Milovanu Vitezoviću da u svom humorističkom romanu «Šešir profesora Koste Vujića», sa još jednom neobičnom karakteristikom predstavi čuvenog i pomalo ekscentričnog profesora Prve beogradske gimnazije. Naime, legendarni profesor Kosta Vujić je bio veliki obožavalac apatinske cigle, koju, smatrajući da je najbolja, revnosno sakuplja da bi od nje napravio sopstvenu grobnicu (dao joj je i stručni, latinski naziv-Ciglus apatinus). Svake godine, putem pošte, naručuje i dobija 10 komada cigala, koje skladišti ispod kreveta. Prilikom selidbe, profesor Vujić angažuje svoje učenike, da ih pažljivo prenesu u drugi stan. U televizijskoj drami iz 1972. godine, profesora Vujića glumi Pavle Vujisić, dok se u novoj verziji iste drame (2012.) u njegovom liku pojavljuje maestralni Aleksandar Berček.
Postepenim gašenjem ciglarske industrije, a naročito prestankom funkcionisanja i poslednje ciglane u posleratnom periodu, ovaj toponim doživljava transformaciju, odnosno građani Apatina se počinju orijentisati prema najbližem, opštepoznatom lokalitetu-Ciganskom naselju (danas je njegov oficijelni naziv-Romsko naselje). I sama fonetska sličnost prethodnog (Ciglanski) i novog toponima (Ciganski) omogućila je njegovo brzo prihvatanje.
Negativni događaji koji su mogli imati katastrofalne posledice za ovo područje, doveli su jednu ličnost najvišeg ranga u neposrednu blizinu Ciganskog dunavca, odnosno na obližnje bentove na kojima se vodila očajnička borba protiv izuzetno visokog vodostaja Dunava. Naime, da bi se uverio u ozbiljnost situacije za sam grad i stekao uvid u čitav niz protivpoplavnih mera, u posetu Apatinu, 18. jula 1926. godine, došao je i tadašnji suveren Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Aleksandar I Karađorđević. Kralj je sa brojnim funkcionerima (ministrima),putničkim automobilom došao do Apatina, uskrcao na brod manjih dimenzija da Dunavom obiđe, ugrožena mesta. Nakon toga izašao je na obalu, gde ga je dočekalo mnoštvo građana, na čelu sa predstavnicima lokalnih vlasti. Tom prilikom razgovarao je sa braniteljima kod benta u blizini Ciglanskog (Ciganskog) dunavca, i pohvalio njihovu hrabrost i nesebičnu požrtvovanost.
Poslednji ulov morune na apatinskom ribolovnom području, a ujedno i najsenzacionalniji, dogodio se na Dunavu u neposrednoj blizini Ciganskog dunavca. Naime, 29. aprila 1964. godine, grupa apatinskih ribara (tzv. Milšvalska grupa), pod vođstvom iskusnog alasa Jovana Glika, izlovila je nesvakidašnji, u novijim apatinskim ribarskim analima, nezabeležen ulov. Prilikom izvlačenja velike ribolovne mreže, alova, alasi su uspeli da uhvate kapitalni primerak morune, izuzetno velikih dimenzija. Nakon merenja, ustanovljena joj je težina od 185 kg, dok je dužina tela iznosila preko 3 m.
Lokalitet Ciglane, po kojem je u jednom dužem periodu obližnji Dunavac nosio naziv, i na kojem je poslednjih vekova eksploatisan zemljani materijal neophodan za ciglarske produkte, bio je od iskona, zbog svog izuzetnog položaja (neposredno uz Dunav, sa površinama koje su mogle biti korišćene u agro-stočarskoj ekonomici) idealan za formiranje naselja. Prilikom vađenja zemlje radnici su često nailazili na materijalne ostatke iz raznih istorijskih epoha, grobove sa prilozima (uglavnom delovi većih nekropola), kao i brojne pojedinačne arheološke nalaze. Tako su krajem 19. i u prvoj polovini 20. veka pronađene keramičke posude iz srednje bronzanog doba, listoliki bronzani vrhovi za koplja iz halštatskog perioda, sarmatski grobovi sa prilozima, ostava od preko 300 komada srebrnog novca iz perioda mađarskog kralja Sigismunda Luksemburškog (1387-1437), 18 srednjovekovnih grobova sa prilozima (15.-16. vek), kao i drugi arheološki materijal.
Piše-Tomislav Šimunović
